Archeologie

Rondborstige Venus zet alles op zijn kop
Prehistorie: Vondst van 35- tot 40 duizend jaar oud vrouwenbeeldje in Zuid-Duitsland werpt nieuw licht op Oude Steentijd

De Venus van Hohle Fels is vermoedelijk de oudste weergave van
een menselijke figuur ter wereld. Maar wie is zij?
Door Ben van Raaij

Voor een wetenschapper die onlangs de vondst van de vroegste menselijke beeltenis ooit op zijn naam bracht, is prehistorisch archeoloog Nicholas J. Conard opmerkelijk onderkoeld.

Zeker, de in Zuid-Duitsland opgegraven, 35- tot 40 duizend jaar oude 'Venus van Hohle Fels' is 'geen alledaagse vondst', maar we moeten er nu ook weer niet emotioneel over doen, zegt Conard, die zijn ontdekking deze week wereldkundig maakte in Nature (14 mei).

Is zo'n trofee dan niet de droom, van elke archeoloog? 'Ach, de Venus komt uit een van de best onderzochte sites ter wereld', zegt Canard, archeoloog aan de Universiteit van Tübingen. 'We graven er al sinds 1974. Zo'n investering betaalt zich natuurlijk ooit uit.'

De Venus -prehistorische vrouwenbeeldjes worden vanouds Venussen genoemd- is een 6 centimeter groot figuurtje van mammoetivoor. Ze heeft grotesk grote borsten, billen en geslachtsorganen, maar opvallend genoeg geen hoofd. In plaats daarvan een ring, als van een sierhanger. Het lijfje, waaraan de linkerarm en schouder ontbreken, is ingekerfd met ornamentele lijnen die wat weg hebben van een kledingstuk.

Venus van Hohle Fels met microscoopopnames die laten zien dat
het oppervlak is ingekerfd en gepolijst.

Conard en zijn team vonden de Venus in september 2008 in zes stukjes in de grot van Hohle Fels in de Zwabische Jura (Schwäbische Alb), ten noorden van de Donau. De grot is een van vier vind plaatsen in Zwaben uit het Aurignacien (40- tot 30 duizend jaar geleden), die al een aantal ivoren beeldjes van dieren en mythologische figuren hebben opgeleverd, de vroegste in hun soort. Maar een vrouwenfiguur was nooit gevonden.

Die nu gepresenteerde vrouwenfiguur is minstens vijfduizend jaar ouder dan de Venus van Willendorf -de beroemdste rondborstige prehistorische dame, die toevallig een eeuw eerder werd gevonden (in 1905)- en de oudste menselijke beeltenis die we kennen. Hóe oud precies, is niet duidelijk. 'In de wetenschap moet je voorzichtig zijn', zegt Conard. Als wetenschapper zou ik zeggen: minstens 35 duizend jaar oud. Als journalist zou ik zeggen: zo'n 40 duizend jaar.'

Conards schatting is ondermeer gebaseerd op dateringen met radioactieve koolstof (C14) van botjes van jachtdieren en resten van een kampvuur die nabij de Venus zijn gevonden, en die wijzen op 35- tot 40 duizend jaar. Het probleem is alleen dat koolstofdateringen bij deze extreem hoge ouderdom nooit helemaal betrouwbaar zijn.

Gelukkig is er aanvullend bewijs, zegt Conard. De aardlaag waarin de Venus is gevonden, ligt onder vijf lagen die op basis van dateringen met 'thermische luminescentie' van naburige vindplaatsen zeker te herleiden zijn tot het Aurignacien. En de Venuslaag is de oudste. 'Eronder ligt alleen nog steriele klei. De Venus komt dus zeker uit het vroegste Aurignacien.'

Het mysterie is echter: wie of wat stelt het beeldje voor? Dat is speculeren, benadrukt Canard, maar gezien de enorme borsten, billen en vulva ligt de veronderstelling van een soort vruchtbaarheidssymbool voor de hand. Vergelijkbaar met de Venus van Willendorf.

Venus van Willendorf (cute?)

Of de maker het beeldje als amulet of sieraad heeft gebruikt is onzeker, maar gezien de ring en de tekenen van slijtage eraan, lijdt het geen twijfel dat de Venus aan een koord is gedragen. Als een hanger. 'Het zou ook vandaag de dag een indrukwekkend mode-accessoire en een krachtig symbool zijn, dus wellicht zeker in de Steentijd.'

De betekenis blijft echter ongewis. Er is een hele waslijst van interpretaties voor beeldjes als deze, en die zijn geen van alle falsifieerbaar. Bij gebrek "aan bewijs kan iedereen dus zijn eigen ideeën op het beeldje projecteren, zegt Conard. 'Vrouwelijke collega's suggereerden dat het te maken heeft met zwangerschap en geboorte. Een mannelijke collega merkte ironisch op dat er niets veranderd is in 40 duizend jaar, en borsten en billen nog altijd de belangrijkste attributen lijken van de vrouw.'

Onzeker is bovendien wie de Venus en andere beeldjes uit Zwaben hebben gemaakt. De jagers-verza- melaars van het Aurignacien, dat is duidelijk, maar wie waren dat dan? 'We nemen aan dat zij moderne mensen waren, Homo sapiens, de eerste moderne mensen die 40 duizend jaar geleden vanuit de Levant Europa zijn gaan bevolken. De Neanderthalers, die zij gaandeweg verdrongen, hadden een minder verfijnde cultuur. Maar bewijzen kan ik dit niet, want menselijke resten hebben we op onze Zwabische sites nooit gevonden.'

Eén ding lijkt wel zeker: de Venus van Hohle Fels is het eerste bewijs van figuratieve kunst in het vroegste Aurignacien. Zij markeert daarmee de geboorte van de figuratieve kunst wereldwijd. In Zuid-Afrika zijn geometrische kraspatronen gevonden van 75 duizend jaar oud, maar oudere menselijke figuren vind je nergens. Dat is van belang, want figuratie is een aanwijzing voor symbolisch denken en communiceren, en dus een zekere mate van geestelijke ontwikkeling bij de prehistorische mens.

De Venus zet -als beeltenis van een menselijke figuur- ook anderszins de kunstgeschiedenis op haar kop, zegt Conard. 'Zij staat aan het begin van een prehistorische iconografie van ruim tienduizend jaar van rondborstige vrouwenbeeldjes zoals de Venus van Willendorf, waarvan er zo'n honderd bekend zijn. Die traditie is dus niet in het Gravettien begonnen, 30- tot 25 duizend jaar geleden, maar in het Aurignacien. Er is meer culturele continuïteit tussen die tijdvakken dan we dachten.'

Opmerkelijk genoeg worden beeldjes als de Venus van Hohe Fels en andere figuratieve kunst, zoals de rotsschilderingen in de Franse grot van Chauvet, zo vroeg in de Oude Steentijd alleen in Europa aangetroffen. Het is een fel debat in de wetenschap: waarom vinden we ze niet ook in Afrika, waar de moderne mens toch zo'n 200 duizend jaar geleden is ontstaan?

Tja, zegt Conard, 'sommige archeologen zouden willen dat behalve de anatomisch moderne ook de cultureel moderne mens in Afrika is ontstaan, in één grote evolutionaire sprong, om vervolgens vanuit Afrika de wereld te bevolken. De archeologische data wijzen echter in een andere richting.

'Moderne mensen hebben meermalen zonder succes Afrika verlaten. De mensen die uiteindelijk Europa wisten te koloniseren beschikten over een heel innovatieve cultuur, zoals de Zwabische sites laten zien, met geavanceerde werktuigen, figuratieve beeldjes en muziekinstrumenten die allemaal niet in Afrika zijn gevonden. De culturele moderniteit lijkt zich in Europa te hebben ontwikkeld.'

Zijn er nog meer fraaie vondsten te verwachten uit Zwaben? Conard denkt van wel. In elk geval hoopt hij de ontbrekende linkerarm en schouder van de Venus nog te vinden. 'Over een paar jaar misschien. We hebben geen haast. Als ze hier liggen, zullen we ze vinden.' Dan is de Venus van Hohle Fels weer compleet. Op haar hoofd na dan.

Pin-up van 35.000 jaar oud

In Duitsland is een vruchtbaarheidsbeeldje opgegraven van 35 duizend jaar oud. Mogelijk de oudste weergave van een menselijke figuur ter wereld.
Van onze verslaggever Ben van Raaij

AMSTERDAM Een in Zuid-Duitsland gevonden prehistorische pin-up met enorme borsten en billen is de oudste menselijke beeltenis en tevens een van de vroegste figuratieve kunstwerken ter wereld.
De zogenaamde Venus van Hohle Fels is minstens 35 duizend jaar oud, vijfduizend jaar ouder dan de beroemde Venus van Willendorf.

Prehistorisch archeologen van de universiteit van Tübingen melden dit vandaag in het tijdschrift Nature. De vondst is van belang omdat het kunnen vervaardigen van figuratieve kunst wordt gezien als een aanwijzing voor geavanceerde, symbolische communicatie bij de vroege Homo sapiens en als graadmeter voor diens intellectuele wasdom.

Venus van Hohle Fels
(Foto Nature)

De uit mammoetivoor gesneden Venus werd september 2008 gevonden bij opgravingen in de grot van Hohle Fels in de Schwäbische Alb. In deze streek even ten noorden van de Donau zijn de afgelopen jaren twee dozijn ivoren beeldjes gevonden van mammoeten, bizons en mensachtige dieren, maar nooit van een vrouwenfiguur als deze.
Het opvallendst aan het beeldje, dat 6 centimeter hoog is en In zes brokstukken werd gevonden (linkerarm en schouder ontbreken), zijn de geprononceerde borsten, billen en geslachtsdelen. Volgens de auteurs is de prehistorische dame vrijwel zeker een vruchtbaarheidssymbool.

Opmerkelijk is ook dat de Venus geen hoofd bezit. In plaats daarvan heeft ze een ring. Vermoedelijk werd ze aan een koord gedragen, als een sleutelhanger. Het beeldje vertoont verder groeven en kerven die een dierenvel voorstellen dan wel een symbolische betekenis hebben.

De ouderdom van de Venus -35 tot 40 duizend jaar- is afgeleid uit dateringen met radioactieve koolstof van botjes, werktuigen en resten verbrand hout die in de buurt zijn gevonden en uit de ligging van de 'horizon' waarin het beeldje is ontdekt, onder aardlagen van dertigduizend jaar oud of jonger.

De Venus is al met al minstens vijfduizend jaar ouder dan vergelijkbare vruchtbaarheidsbeeldjes uit de Gravette-cultuur (zoals de precies een eeuw geleden gevonden Venus van Willendorf) en ook een stuk ouder dan de rotsschilderingen in de Grotte Chauvet in Frankrijk.

De makers van het beeldje moeten jager-verzamelaars zijn geweest van de Aurignacien-cultuur, de eerste anatomisch en genetisch moderne mensen in Europa. Die zijn vanaf ongeveer veertigduizend jaar geleden het continent binnengetrokken.
De al in Europa levende Neanderthalers ruimden in dezelfde periode langzaam het veld.

Wat gij nu zijt was ik voor dezen,
Wat ik nu ben zult gij dra wezen.

Opschrift bij een oud kerkhofje in Noord-Coevorden.
In het Latijn:

Fui quod sis,
Sum quod eris.

Ik ben geweest wat gij zijt,
ik ben wat gij zult zijn.

M.v.g. G. Nevenzel.

Overzicht van onderwerpen.