Griep

Griep = influenza, een epidemische ziekte, veroorzaakt door het influenzavirus, dat aërogeen (via de lucht) wordt overgebracht. (Italiaans, influenza del freddo = invloed van de koude).

De transformatie van een onschuldig virus

Over het ontstaan van SARS is veel onduidelijk. De boosdoener lijkt wel bekend: een nieuw coronavirus. De oude veroorzaakten alleen verkoudheid. . Wim Köhler.

De 64-jarige professor Jianlun Liu kwam op 21 februari van dit jaar uit Guangzhou in Hongkong aan voor een bruiloft, een familiefeest. Hij checkte in bij het Metropole Hotel en voelde zich niet lekker. Zijn zwager kwam, waarna ze gingen winkelen en dineren. De volgende ochtend meldde Liu zich doodziek bij het Kwong Wha-ziekenhuis. Hij vertelde de artsen dat hij vreesde aan een erg besmettelijke ziekte te lijden. Dat ze voorzichtig moesten zijn. Dat de ziekte in Guangzhou, de hoofdstad van de aan Hongkong grenzende provincie Guangdong, heerste en dat hij patiënten had behandeld die aan de beademing lagen. De artsen in Hongkong namen die mededeling onvoldoende serieus.

Zo staat het begin van SARS buiten China beschreven op de website van het Pasteur Instituut van de University of Hong Kong. Het korte verblijf van professor Liu in het Metropole Hotel is inmiddels de beroemdste logeerpartij van dit jaar. Liu besmette ten minste zeven mensen die ook op de negende verdieping van het hotel logeerden. Drie vrouwen uit Singapore die de ziekte naar Singapore brachten; een Canadees-Chinese zakenman die in een ziekenhuis in Hongkong werd opgenomen; een 78-jarige Chinees-Canadese vrouw die terugreisde naar Toronto, daar ziek werd en haar 44-jarige zoon besmette. Moeder en zoon overleden en stonden aan het begin van de SARS-uitbraak in Canada.

De Chinees-Amerikaanse zakenman ]ohnny Chen logeerde ook op de negende en reisde voor zaken door naar Hanoi. Daar werd hij ziek opgenomen in het Franse ziekenhuis en besmette er artsen en verpleegkundigen. Carlo Urbani, arts van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), zag daar de zieken en sloeg alarm. De WHO waarschuwde wereldwijd, op 12 maart, voor een uitbraak van een atypische longontsteking. Die kreeg vervolgens de naam severe acute respiratory syndrome (SARS). Voor het coronavirus dat vrijwel zeker de SARS-veroorzaker is, stellen Amerikaanse onderzoekers de naam Urbani SARS-associated coronavirus voor. Daarmee eren ze de aan SARS overleden WHO-arts Carlo Urbani.

Lang is gedacht dat prof. Liu de enige patiënt was die de ziekte had overgebracht uit China. Maar onderzoekers uit Hongkong, die 50 patiënten beschrijven in het Britse medische tijdschrift The Lancet (online, 8 april), noemen nog vier patiënten die als enige risicofactor een recente reis naar China meldden en kennelijk geen contact hadden gehad met patiënten in Hongkong. Hoewel ook een ander virus als mogelijke SARS-verwekker is genoemd, maken de onderzoekers uit Hongkong erg aannemelijk dat de boosdoener een coronavirus is. Twee publicaties in The New England Journal of Medicine (online 10 april) wijzen hetzelfde nieuwe coronavirus als de ziekteverwekker aan.

Coronavirus ziet er elektronenmicroscopisch uit als een koningskroon, vandaar de naam. Vijf tot twintig procent van de verkoudheden bij mensen is het gevolg van een infectie met coronavirus. Het corona-verkoudheidsvirus is een gewoon, veelvoorkomend virus, dat iedere twee tot drie jaar voor een snotverkoudheid zonder koorts kan zorgen. Soms krijgt de patiënt ook diarree.

"Coronavirussen", zegt viroloog prof.dr. Peter Rottier van de Diergeneeskundefaculteit aan de Universiteit Utrecht, "komen bij allerlei zoogdieren en vogels voor en misschien ook nog wel bij andere dieren, maar daar is weinig van bekend." De dierenvirologen in Utrecht bestuderen de genetische en moleculaire details van coronavirussen al meer dan twintig jaar. Momenteel werkt er een groep van 25 mensen aan coronavirussen.

Rottier: "Bij kippen komt een coronavirus voor dat bronchitis veroorzaakt. Koeien, varkens en ook honden krijgen vooral diarree. Meestal zijn het de luchtwegen en darm waar het virus de infectie veroorzaakt. Maar bij de muis is er een coronavirus dat hepatitis veroorzaakt, dus een leverontsteking. Bij de kat circuleert een heel speciaal virus. Jonge katten krijgen vaak milde diarree van een coronavirus en dat vestigt zich dan vaak blijvend in de kat. Ongeveer de helft van de katten in Nederland heeft antilichamen, wat dus wil zeggen dat ze besmet zijn of zijn geweest. Bij een paar procent van die blijvend besmette dieren muteert het virus op een slecht moment naar een virulente vorm die een dodelijke buikvliesontsteking veroorzaakt." Twee of drie op de honderd Nederlandse katten sterft op die manier aan een buikvliesontsteking. Rottier: "Iedere dierenarts kent het ziektebeeld."

Het SARS-coronavirus valt niet onder een van de drie bekende ondersoorten coronavirussen die in de wetenschappelijke literatuur bekend zijn. Het is een nieuw virus van een nieuwe corona-ondersoort. Van de drie ondersoorten zijn er twee die bij de mens verkoudheid veroorzaken. Zo'n traditionele coronaverkoudheid is er een die een snotterige neus veroorzaakt, die een ziek gevoel veroorzaakt, maar bijna geen koorts. Na een week is het over. Het nieuwe coronavirus geeft juist wel koorts, een droge hoest, bijna geen snot en een vaak ernstige infectie in de lage luchtwegen: twee op de vijf patiënten wordt zo kortademig dat ze moeten worden beademd. Ongeveer 1 op de 25 patiënten sterft. Het is nog niet bekend of er patiënten zijn die een milde ziekte doormaken. Dat valt pas te meten als er voldoende tests op antilichamen beschikbaar zijn en de artsen de rust nemen om mensen te onderzoeken die in contact zijn geweest met patiënten, maar die niet ziek zijn geweest.

Ook het virus is op dit moment nog niet voldoende gekarakteriseerd om iets te kunnen zeggen over de herkomst. De erfelijke code van het virus, vastgelegd in een RNA-molecuul van ongeveer 30.000 basen, moet daarover uitkomst brengen. Zodra die code is vastgesteld in de analyserende labs moet er in databases naar overeenkomstige codes worden gezocht. Rottier, dinsdagavond: "Op dit moment zijn brokstukken van de code op internet gezet. Het lijkt niet op een van de bekende drie groepen coronavirussen. Als ik het nu moet zeggen staat het ergens tussen de virussen die vogel, muis en rund infecteren." Misschien bevat het nieuwe virus brokstukken van een nog onbekend coronavirus, met brokken van een corona-verkoudheidsvirus dat vanouds de mens infecteert.

"Die recombinaties van twee soorten virus zijn beschreven voor coronavirussen", zegt Rottier. Je kunt je bijvoorbeeld voorstellen dat een geïnfecteerde kat een mens besmet die op dat moment met een humaan coronavirus is besmet. Als één cel in de luchtweg door twee virussen wordt geïnfecteerd, dan kan het resultaat een nieuw virus zijn. De kans dat zoiets een levensvatbaar virus oplevert is heel klein. Maar het hoeft maar één keer te gebeuren."

Een andere mogelijkheid is dat een avirulent virus, een virus dat geen ziekten bij de mens veroorzaakt, door een mutatie opeens ziekteverwekkend wordt. Dat gebeurt vaak bij de kat die dan een buikvliesontsteking krijgt. De kans dat dit mechanisme bij de mens een rol speelt acht Rottier vrijwel uitgesloten "omdat het nooit eerder is gebeurd".

De derde mogelijkheid is dat een onbekend coronavirus uit een nog onbekende gastheer door een mutatie de eigenschap heeft verworven om mensencellen te infecteren. Dat kan ook zonder recombinatie met een ander coronavirus. Coronavirussen vermenigvuldigen zich erg slordig, waardoor steeds veel variatie in de erfelijke code ontstaat. Veel van die virussen zijn niet levensvatbaar en gaan verloren. Maar soms ontstaat er een virus dat het in een mens goed zal doen en op dat moment ook net in contact komt met een mens.

Een kok uit de stad Shenzhen in de provincie Guangdong was de eerstbekende patiënt met SARS, zei professor Xie JinKui in de Chinese krant Ming Bao op 29 maart. De kok kwam met allerlei wildsoorten in contact. Hij maakte bijvoorbeeld slangen schoon voor consumptie. De website van het Pasteurinstituut van Hong Kong University citeert de krant. Prof. Xie zei dat de man naar het Futian ziekenhuis in Shenzhen kwam en ernstig ziek werd doorgestuurd naar een militair ziekenhuis. Daar infecteerde hij een aantal artsen en verpleegkundigen. Zijn vrouwen twee zussen werden ook ziek. Xie zei dat de kok op 17 december vorig jaar werd opgenomen. Journalisten van Ming Bao deden daarop navraag bij het Futian ziekenhuis en vonden het medisch dossier van de kok. Die was alleen niet in december maar al op 20 augustus vorig jaar opgenomen. Ze spoorden de man ook op. Die gaf toe longontsteking te hebben gehad, maar wilde verder niks zeggen. Tot zover de nauwelijks controleerbare mededelingen van het Pasteurinstituut in Hongkong.

De beschrijving, waarbij verplegers en familie ziek werden, lijkt sterk op het verhaal waarmee professor Jianlun Liu in Hongkong in het Kwong Wha-ziekenhuis kwam. Als China eerder de wereld had gewaarschuwd, hadden de artsen in Hongkong ongetwijfeld anders gehandeld. In een artikel in The New England Joumal of Medicine (online, 7 april) beschrijven onderzoekers en artsen uit Hongkong hoe de Canadese zakenman in een ziekenhuis wordt opgenomen en daar zes dagen ligt. Drie verpleegsters die hem daar van 2 tot 8 maart gedurende vijf achtuursdiensten verzorgden en wasten (hij had diarree) lagen een week later zelf met SARS in het ziekenhuis. Ze hadden geen schorten, geen gezichtsbescherming, geen handschoenen gedragen. De patiënt lag gewoon op zaal met vijf anderen. Eén van die medepatiënten kreeg ook SARS.

Op 12 maart waarschuwde de WHO dat er iets heel vreemds aan de hand was in ziekenhuizen in Hanoi, Hongkong en Guangdong. Een infectieziektearts van de WHO in Hanoi had gewaarschuwd, omdat hij de dokters en verzorgers van de van Hongkong naar Hanoi gereisde zakenman Johnny Cheng ziek zag worden. Isolatie en quarantaine waren nodig en artsen en verpleegkundigen moesten strikte hygiëne in acht nemen. In Hongkong was toen al veel kwaad geschied.

************

VACCIN TEGEN SARS BINNEN HANDBEREIK

Een vaccin tegen SARS is in theorie klaar. Aan de faculteit diergeneeskunde van de Universiteit Utrecht beginnen binnenkort de veld proeven met een vaccin tegen coronavirusinfecties bij katten. Een paar procent van de Nederlandse en West-Europese katten sterft aan buikvliesontsteking door coronavirus.

Veel vaccins tegen coronavirus bestaan vanouds uit verzwakt (geattenueerd) virus. Een injectie met dat virus maakt niet ziek, maar wekt wel weerstand op die nuttig is als een infectie met het echte (wildtype) virus volgt. Het grote nadeel van die geattenueerde coronavirussen was dat ze vaak alsnog muteerden of recombineerden metwildtype virussen tot ziekmakende varianten.

Prof.dr. Peter Rottier en drie medewerkers hebben net een patent toegekend gekregen waarmee dit probleem van mutatie naar een ziekmakend virus uit de wereld moet zijn. De diervirologen ontdeden de coronavirussen van muis en kat van niet-essentiële genen. Niet-essentiële genen zijn niet nodig voor het binnendringen van een gastheercel en zijn ook niet nodig voor de vermenigvuldiging van het virus in (en door) de gastheer. " Wat ze wel doen weten we niet", zegt Rottier, "maar waarschijnlijk ondermijnen de producten van die genen het afweersysteem. Daardoor frustreert het virus de afweer en heeft het meer kans om een infectie te veroorzaken."

In een volgende stap veranderden de virologen de volgorde van de genen in het RNA-molecuul dat erfelijke informatie bevat. Het resultaat is een virus dat zich nog steeds vermenigvuldigt, dat ook nog afweer opwekt, maar door de veranderde volgorde nooit meer kan recombineren met een wildtypevirus. Rottier: "Je hebt dan een kans van bijna nul dat er ooit nog een ziekmakend virus uit ontstaat."

In voorbereiding is een middel dat de infectie van coronavirus verhindert. Om zich te vermenigvuldigen en om ziekte te veroorzaken, moet een virus een cel van zijn gastheer binnendringen. Dat gebeurt nadat het coronavirus zich op een specifiek eiwit op de celwand heeft gebonden, waarna de membranen van virus en cel met elkaar versmelten en het virus zijn erfelijke code in de gastheercel kan brengen om zich te vermeerderen. Het medicijn dat de virologen ontwikkelen verhindert de versmelting van de membranen. Rottier: "Ik kan er niet veel meer over zeggen, om mijn eigen glazen niet in te gooien."

In samenwerking met een industrie voor diergeneesmiddelen beginnen de Utrechtse diervirologen binnenkort de eerste experimenten bij katten. Rottier: "Het patent dekt in principe alle vaccins die je op die manier tegen coronavirus kunt maken. Dus ook het vaccin tegen SARS."

M.v.g. G. Nevenzel.

Overzicht van onderwerpen.